Historia rzemiosła w Polsce (do r. 1939)
W Polsce przedchrześcijańskiej mamy do czynienia z tzw. przemysłem włościańskim, w którym działalność rzemieślnicza jest zajęciem ubocznym, a nie głównym. Do znanych w tym czasie rzemiosł należą: garncarstwo, tkactwo, garbarstwo, ciesielstwo, bednarstwo oraz wytwórstwo metalowe. Po przyjęciu chrześcijaństwa przywędrowali do naszego kraju wraz z duchowieństwem również i obcy rzemieślnicy, którzy przynieśli z sobą niewątpliwie znajomość postępu technicznego z zakresu budownictwa kamiennego i metalurgii.
Podobnie jak na Zachodzie Europy tak i w Polsce rzemiosło złączone jest ściśle z rozwojem miast I osiąga swój najwyższy punkt rozwoju w XV wieku. Ówczesne miasta w Polsce i tworzone były przez element napływowy – obcy i na obcych wzorach prawnych. Dlatego tworzone w tym czasie organizacje cechowe (tak zwane bractwa cechowe) wzorowane były na organizacjach cechowych zachodnioeuropejskich przeważnie włoskich i niemieckich.
Stosunek szlachty, władz miejskich, a nawet i samych panujących był dość negatywny do organizacji cechowych, czego wyrazem były uchwały podjęte przez sejm w w. XV i XVI zalecające likwidację cechów. Uchwały te jednak były raczej formalne i nigdy nie zostały wykonane, gdyż ówcześni panujący w obawie przed utratą wygodnej organizacji wojskowej, jaką były również cechy, nie dopuścili do wykonania podjętych uchwał sejmowych.
Bractwa cechowe w ówczesnej Polsce były również bractwami strzeleckimi i tworzyły organizacje wojskowe. Zwłaszcza cechy krawieckie były z góry powołane do obrony miasta, a każdy cech miał swoją basztę lub bramę, której musiał bronić w razie wojny. Dla przykładu podaje się, że np. w Krakowie z 46 baszt – bram miejskich, każda miała nazwę odnośnego cechu. Cech kuśnierzy bronił ronda i bramy Floriańskiej, bramy Grodzkiej bronili złotnicy, bramy Wiślanej – kaflarze, a bramy szewskiej białoskórnicy itd. Podobne obowiązki ciążyły na cechach w innych miastach polskich. Niezależnie od obowiązków obronnych, cechy obowiązane były również do pełnienia funkcji straży pożarnych , co wyraźnie wynika np. ze statutu cechu cieśli z r. 1512.
W późniejszym okresie czasu t.j. w wiekach XVI – XVIII następują wielkie zmiany gospodarcze w Europie, a również i w Polsce. Jest to okres, w którym na widownie życia gospodarczego występuje państwo dbające o dobro całego kraju. Kończy się przez to okres polityki gospodarczej poszczególnych miast i następuje upadek samorządu miejskiego, , a wytwórczość przemysłowa ograniczona dotychczas do rynku miejskiego ustępuje miejsca wytwórczości rozciągającej się obecnie na całe państwo.
Ten okres państwowej polityki przemysłowej nazywamy okresem “merkantylizmu”. W nowych warunkach gospodarowania pojawiły się również nowe formy działalności przemysłowej jak przemysł domowy lub chałupniczo – nakładczy oraz manufaktury (pierwsze fabryki).
Z równoczesnym upadkiem samorządu miejskiego, a wzrostem władzy państwowej, a właściwie władzy szlacheckiej , następuje upadek znaczenia organizacji znaczenia organizacji cechowych w Polsce. Ówczesna szlachta, znana ze swej anarchii, ustawą z r. 1635 ogranicza monopol cechowy, a w r. 1774 inną ustawą ustanawia nową instytucję tzw. “majstrów kwartalnych” czyli niestałych członków cechu.
Na skutek zniszczeń w czasie wojen szwedzkich, ucierpiały znacznie miasta polskie, a z nimi ucierpiało i rzemiosło. Dopiero pod koniec XVIII w. wzrastać zaczyna ponownie pozycja rzemiosła, ponieważ pozycja rzemiosła, ponieważ ówczesna warstwa rządząca zaczyna doceniać wartość pracy rzemieślniczej. Wyrazem tego są postanowienia Sejmu Wielkiego – idące w kierunku zwiększenia uprawnień miast i rzemiosła. Odnowa ta trwała jednak krótko, gdyż w następstwie rozbiorów Polski, przemarszu wojsk, a później wojen napoleońskich, pogorszyła się cała sytuacja gospodarcza w Polsce, a z nią i sytuacja rzemiosła.
Po katastrofie rozbiorów życie gospodarcze Polski wtłoczono w kilka różnych organizmów politycznych i społecznych.
W b. zaborze rosyjskim otworzyły się tereny zbytu dla polskiej manufaktury w postaci rynków rosyjskich , powodując rozwój wielkiego przemysłu fabrycznego (np. Łódź). Jako centrum drobnych warsztatów rzemieślniczych, słynących z precyzji wykonania rozwijała sie Warszawa. Rząd carski zwalczał jednak wszelkie poczynania organizacyjne Polaków, co uniemożliwiło również podejmowanie szerzej pomyślanej organizacji gospodarczej rzemiosła.
W b. zaborze pruskim walka narodowościowa z żywiołem polskim na każdym polu, odbiła się i na rzemiośle. Według statystyk z r. 1895 wynika np., że najgorzej zarabiającymi w tym czasie byli rzemieślnicy polscy (katolicy), natomiast najlepiej sytuowani byli rzemieślnicy niemieccy (protestanci). Ta harda życiowa szkoła wyrobiła jednak wśród elementu polskiego wielką świadomość narodową i wychowała wielu dzielnych bohaterów jak np. Jan Kiliński z Trzemeszna.
Najgorzej przedstawiała się sprawa drobnego przemysłu i rzemiosła w b. Galicji, będącej pod zaborem austriackim. Gospodarka narodowa polska pod tym zaborem przedstawiała obraz prawdziwej “nędzy galicyjskiej”.
W Polsce Niepodległej (19180-1939 r.) rzemiosło szybko odbudowuje się, przystosowując się do nowych warunków gospodarczych i politycznych. Rzemiosło zrozumiało dobrze swą rolę równowagi społecznej między wielkim kapitałem reprezentowanym przez wielki przemysł, a warstwą robotniczą zależną ekonomicznie od tego przemysłu. W walce konkurencyjnej musiało rzemiosło wywalczyć sobie prawo do życia, zdobywając dla siebie te dziedziny wytwórczości, w których masowa produkcja przemysłu nie mogła dorównać produkcji rzemieślniczej.
Jedynym rynkiem zbytu wyrobów rzemieślniczych w tym czasie był właściwie tylko rynek krajowy. Ważnym osiągnięciem w dziedzinie rzemiosła była unifikacja różnych praw zaborczych, obowiązujących po r. 1918 przez wydanie prawa przemysłowego w dniu 7 VI 1927 r. (D.U. RP Nr 53). Nowe prawo przemysłowe zrywało nie tylko z różnymi przepisami odziedziczonymi po zaborach, ale przystosowuje przepisy prawne do nowych warunków gospodarczych. Ustawa z r. 1927 ustaliła listę rzemiosł I wprowadziła regulamentację w rzemiośle przez wymaganie posiadania uzdolnienia zawodowego.
Samorząd Gospodarczy Rzemiosła, którego podstawę prawną stanowiło prawo przemysłowe z r. 1927 został oparty na dotychczasowych tradycyjnych organizacjach cechowych I na nowo tworzonych Izbach Rzemieślniczych i Związku Izb Rzemieślniczych.
Według danych statystycznych w r 1937 było w Polsce legalnie prowadzonych 375529 warsztatów rzemieślniczych zatrudniających ca. 1 milion osób, a dających utrzymanie blisko 2,5 miliona osób! Zaś w roku 1938 było w Polsce 394032 warsztatów rzemieślniczych. Najliczniejszą była grupa rzemiosł włókienniczych, licząca 77315 warsztatów, a dalej grupa rzemiosł spożywczych licząca 72972 warsztaty, grupa rzemiosł skórzanych licząca 86455 warsztatów, grupa rzemiosł metalowych licząca 59743 warsztaty, grupa rzemiosł drzewnych licząca 50488 warsztatów. Mniej licznymi były grupy rzemiosł: grupa budowlanych licząca 29700 warsztatów i usług osobistych licząca 17350 warsztatów. Wartość osiąganych obrotów rocznie przez rzemiosło wynosiła ca. 4 miliardy złotych w/g cen z r. 1939.
