Historia cechów

Historia cechów i organizacji cechowych ma długą i pasjonującą historię. Organizacje i zrzeszenia rzemieślnicze istniały już bowiem we wczesnym okresie historycznym, przed kilku tysiącami lat. Wiadomo nam, że w starożytnej Babilonii, Egipcie, Persji, Grecji, Rzymie, istniały organizacje skupiające rzemieślników podobnych zawodów, mające charakter nie tylko ekonomiczny, ale również społeczny i religijny. Historia europejskich zrzeszeń cechowych zaczyna się w na przełomie IX i X wieku. W X wieku pierwsze ugrupowania rzemieślnicze działały na potrzeby dworów feudalnych zaś na przełomie X/XI wieku we włoskich miastach tworzyły się organizacje rzemieślnicze, tzw. ministeria. Na tereny Śląska model organizacji cechowej przenika z zachodu Europy, głównie z krajów niemieckich w wiekach XIII i XIV. 
Sama nazwa „cech” pochodzi prawdopodobnie od godła, czyli znaku cechowego (znak w języku niemieckim Zeichen), spolszczone „Cecha” bądź „Cycha”, który każdy cech posiadał. Takim znakiem cechowym były głównie herby cechowe umieszczane na różnych przedmiotach, np. plakietach, pucharach, pierścieniach, łańcuchach, sztandarach, itp.

W średniowieczu cechy spełniały wiele ważnych funkcji. Były to organizacje regulujące życie gospodarcze miasta i okolicy, wyznaczające ilość i jakość produkcji, sposób produkowania, ceny towarów, ilość mistrzów cechowych, czeladników i uczniów, życie społeczne, kulturalne, religijne swych członków. Wspólnoty cechowe, zamieszkujące często przy tej samej ulicy, tworzyły bractwa religijne, stowarzyszenia wojskowe, które podczas zagrożenia miasta broniły wyznaczonego odcinka murów miejskich. Tworzyły też różnego rodzaju kasy zapomogowe, których fundusze służyły do wspomagania członków cechu: wdów po zmarłych mistrzach, biednych czeladników i uczniów, członków dotkniętych nieszczęściem np. kalectwem, chorobą, pożogą itp. Cechy dążyły do zapewnienia swoim członkom monopolu w danym mieście i okolicy. Tych, którz nie należeli do cechu, nazywano „przeszkodnikami” albo „partaczami”( z łac. poza cechem) i zwalczano wszelkimi możliwymi sposobami.

Organizacja cechowa w Raciborzu

Organizacja cechowa w Raciborzu pojawiła się prawdopodobnie około roku 1217. Wtedy to nastąpiła lokacja, czyli prawne uregulowanie stosunków pomiędzy panem feudalnym a przybyłymi prawdopodobnie z Niderlandów mieszkańcami miasta. Pierwsze źródłowe wzmianki o raciborskich cechach pochodzą z roku 1267, w którym to wymienia się ławy rzeźnicze, gdzie mistrzowie cechowi sprzedawali swe produkty. W roku 1306 wzmiankowane są ławy cechu piekarzy. W roku 1299 książę raciborski Przemysław nadał miastu prawo magdeburskie. Mieszczanie, skupieni w większości w cechach, uzyskali w mieście spore swobody ekonomiczne, prawne i sądowe.

Rzemiosło raciborskie funkcjonowało na przestrzeni wieków w wielu organizmach państwowych: w księstwie piastowskim podczas rozbicia dzielnicowego, państwie czeskim, monarchii habsburskiej, w końcu, od roku 1742, w państwie pruskim, potem niemieckim do 1945 roku. Przełomem dla rzemiosła były z pewnością zniesienie obowiązku cechowego w Prusach w latach 1810-1811 oraz wprowadzenie całkowitego zniesienia przynależności cechowej w 1869 roku. Pomimo tego organizacje cechowe działały do roku 1945.

Wymieniona wyżej data jest w historii Śląska przełomowa. W konsekwencji postanowień jałtańskich prawie cały Śląsk, w tym Racibórz, przechodzi we władanie państwa polskiego. Samo miasto było zniszczone i wypalone przez Rosjan w 80%. Bazę produkcyjną rzemiosła oraz jego strukturę trzeba było budować niemal od podstaw. 21 kwietnia 1945 roku minister przemysłu wydał rozporządzenie, które powierzało Izbie Rzemieślniczej w Katowicach obowiązek organizowania cechów i ich związków na terenie Opolszczyzny, także w Raciborzu. Na przełomie kwietnia i maja rzemieślnicy, zarówno pozostali w mieście autochtoni jak i przybywający z kresów wschodnich przystąpili do uruchamiania pierwszych warsztatów produkcyjnych i usługowych.

22 czerwca 1945 roku w Raciborzu na ul. Ogrodowej nr 5 odbyło się pierwsze powojenne zebranie raciborskich rzemieślników. Tam też powołano do życia 3 tymczasowe cechy: piekarzy, metalowców i budowlany. W tamtejszych czasach najważniejsze było bowiem wyżywienie ludności i odbudowa ze zniszczeń.

W oparciu o wspomniane cechy powołano też Powiatowy Zarząd Cechów, którego prezesem został mistrz ślusarski z Raciborza Jan Wdówka. Siedziba zarządu mieściła się w biurze przy placu Wolności nr 2.

W roku 1946 zreorganizowano cech piekarzy i cukierników, utworzono cech rzeźników i wędliniarzy. W latach następnych powstawały kolejne cechy. Warto dodać, ze już pod koniec 1945 roku w mieście i powiecie funkcjonowały 182 warsztaty rzemieślnicze, trzy lata później zaś już 556.

Trzeba wyraźnie stwierdzić, że w miarę swobodny rozwój rzemiosła w pierwszych latach powojennych został przerwany w roku 1948. Komunistyczne władze zaczęły dążyć do zlikwidowania prywatnej inicjatywy i upaństwowienia produkcji rzemieślniczej. W tym celu podjęto cały szereg kroków a w zasadzie szykan w stosunku do rzemiosła. Wprowadzono przymusową przynależność cechową, likwidowano dotychczasowe związki cechowe, zastępując je nowymi z podległymi i totalnie kontrolowanymi przez władzę komunistyczną zarządami komisarycznymi (przymusowymi), ograniczano dostawy surowców i materiałów dla rzemiosła, zmieniano wielokrotnie listy rzemiosł – próbując wyrzucić poza nawias legalności wiele zawodów rzemieślniczych, podniesiono znacznie podatki, co uniemożliwiało wręcz prowadzenie samodzielnej działalności produkcyjnej czy usługowej. W roku 1950 uchwalono ustawę o rejestracji i przymusowym wykupie maszyn przemysłowych, które posiada rzemiosło. Podatki osiągnęły w tym roku astronomiczne, zaporowe rozmiary, co spowodowało zamknięcie, upadek lub przejęcie przez państwo większości większych i średnich warsztatów rzemieślniczych, ubóstwo i poważne kłopoty finansowe małych firm.

Rzemieślnikom odbierano lokale, podnoszono czynsze i powoływano do służby wojskowej.

W roku 1953 zarządzeniem ministerialnym po raz kolejny został rozwiązany Okręgowy Związek Cechów w Raciborzu. Na jego miejsce powołano Cech Rzemiosł Różnych w Raciborzu. Nazwa związku przetrwała do dnia dzisiejszego.

Wszystkie szykany władz w stosunku do rzemiosła doprowadziły do znacznego zmniejszenia się ilości warsztatów rzemieślniczych . W Raciborzu ilość ich spadła z 556 w roku 1948 do 299 w roku 1954.

W latach 1953-1954 dało się zauważyć stopniową, powolną zmianę nastawienia władz w stosunku do rzemiosła. Ucisk podatkowy zelżał, zmalały szykany, część właścicieli prywatnych warsztatów wstępowała do tzw. spółdzielni pomocniczych i pod ich osłoną prowadziła dalej prywatną działalność gospodarczą.

Wielkie zmiany dla Polski i dla rzemiosła przyniósł rok 1956. Napiętnowanie kultu jednostki w ZSRR, wydarzenia w Poznaniu, strajki i wyrażenie przez społeczeństwo dezaprobaty w stosunku do polityki komunistów, VII Plenum KC PZPR – wszystkie te wydarzenia doprowadziły do tzw. odwilży. 11 września 1956 roku wyszła nowa ustawa o Cechach Rzemieślniczych i Związku Izb Rzemieślniczych. Dawała ona tym organizacjom duże swobody, gwarantowała poszanowanie prywatnej własności rzemieślniczej. Łagodziła też częściowo dawne bezprawie, wielu rzemieślników odzyskało wtedy swe warsztaty.

Rzemiosło raciborskie przeżywało wówczas czasy rozwoju. Liczba warsztatów wzrosła ze wspomnianych 299 w roku 1954 do 445 w roku 1957.

Wspólnym wysiłkiem raciborskich rzemieślników, Izby Rzemieślniczej w Opolu oraz sąsiednich organizacji cechowych wybudowano Dom Rzemiosła w Raciborzu, którego uroczyste otwarcie miało miejsce 16 lipca 1961r.Zmieniono zarazem nazwę ulicy przy której się on znajduje z ul. Czarnej na J. Kilińskiego. Jest to także dzisiejsza siedziba raciborskiego Cechu. 26 czerwca 1965 roku obchodzono uroczyście XX lecie działalności cechowej w powojennym Raciborzu. W naszym mieście odbyła się, połączona z obchodami rocznicy, sesja wyjazdowa Rady Izby Rzemieślniczej w Opolu. Przybyło wielu gości reprezentujących władze centralne, wojewódzkie, powiatowe, zarówno państwowe jak i samorządu rzemieślniczego.

Rzemiosło Raciborskie przechodziło w latach 70 i 80 wzloty i upadki. W tzw. liberalnej dekadzie Gierka, pomimo różnorodnych ograniczeń i ucisku podatkowego rzemiosło rozwijało się żywiołowo. W roku 1975 istniały w Raciborzu 828 warsztatów rzemieślniczych, które zatrudniały 1198 osób, w tym 242 uczniów. Po okresie Solidarności i stanu wojennego rola rzemiosła wzrosła niepomiernie, jako że nastąpił kryzys i stopniowy rozkład państwowej gospodarki nakazowo-rozdzielczej. Rzemiosło przejmowało stopniowo ciężar zaopatrywania ludności w wiele produktów, świadczenia różnorodnych usług.

Rok 1989 zmienił zupełnie sytuację polityczną i gospodarczą w Polsce. W wyniku reform zapoczątkowanych przez wicepremiera Leszka Balcerowicza zaczęła kiełkować gospodarka rynkowa, co postawiło rzemiosło przed kolosalnymi możliwościami z jednej strony ale też przed równie dużymi wyzwaniami. W 1989 roku liczba zrzeszonych zakładów w Cechu osiąga rekordową liczbę 941. 22 marca 1989 roku Sejm uchwala nową ustawę o rzemiośle, która w ślad za ustawą o działalności gospodarczej, znosi obowiązek zrzeszania się rzemieślników w Cechach. W odpowiedzi wiele zakładów opuszcza szeregi braci rzemieślniczej. 6 września 2001 r. Sejm RP uchwalił zmienioną ustawę o rzemiośle, która sankcjonuje status organizacji rzemiosła jako organizacji samorządu gospodarczego. Obecne realia polityczno - gospodarcze przede wszystkim członkostwo w Unii Europejskiej stawia przed rzemiosłem nowe zadania. Specjalistyczna wiedza i umiejętności wymagane przez współczesną dobę komputerów, internetu, globalizacji przeplatają się w organizacji cechowej z dbałością o tradycję czeladniczo-mistrzowską, solidnością rzemieślniczego fachu i dbałością o wspólne dobro. W obecnej chwili możemy powiedzieć, że liczba naszych członków stale się zwiększa i na dzień 31 XII 2008 r wynosi ok 150 zakładów , w których szkoli się 481 uczniów.

Opracował mgr. Piotr Sput